De meeste vulkanische gebieden worden veroorzaakt door plaattektoniek, maar de hotspots worden veroorzaakt door een mantelpluimen. Vanuit de aardmantel komt magma naar de oppervlakte waar het vulkanisme veroorzaakt.

De plaats van de hotspot ligt vast door de plaats van de mantelpluim. Als vervolgens in de loop van de geologische tijd een tektonische plaat over de hotspot schuift ligt de oorspronkelijke vulkaan niet meer boven de hotspot. Er zal dan een nieuwe vulkaan ontstaan. Als gevolg hiervan kan op een aardplaat een hele rij uitgedoofde vulkanen ontstaan waarvan de oudste het verst weg ligt van de huidige plek van de hotspot. Een goed voorbeeld hiervan zijn de Hawaï eilanden.

Voorbeelden van hotspots zijn de Azoren, Canarische eilanden, Hawaï eilanden, de Comoren, Galapagos eilanden, IJsland (deze valt toevallig samen met een plaatgrens) en Mount Cameroon.